خدمات روانشناسی اوتیسم چیست؟ اختلال طیف اوتیسم یکی از چالش‌برانگیزترین و درعین‌حال پرتکرارترین اختلالات عصبی-رشدی دوران کودکی است که بر چگونگی برقراری ارتباط، تعامل و پردازش اطلاعات حسی فرد تأثیر می‌گذارد. علائم و نشانگان، از مشکلات در مهارتهای اجتماعی گرفته تا رفتارهای تکراری و علایق محدود، در هر فرد به شکلی متفاوت بروز پیدا میکند. برخی کودکان ممکن است در طول زندگی نیاز به حمایت‌های گسترده داشته باشند، درحالی‌که گروهی دیگر می‌توانند با مداخلات مناسب، به سطح قابل‌قبولی از استقلال برسند. خیریه اوتیسم با ارائه خدمات روانشناسی تخصصی و حمایت‌های هدفمند، نقش مهمی در ارتقای کیفیت زندگی این کودکان و خانواده‌های آنها ایفا میکند. با توجه به شدت علائم و میزان حمایت دریافتی، کودکان در نقاط مختلف طیف قرار می‌گیرند.
خدمات روانشناسی اوتیسم
در این میان، خدمات روانشناسی (شناختی-رفتاری) به‌عنوان یکی از پایه‌های اصلی حمایت از کودکان دارای اختلال طیف اوتیسم و خانواده‌های آنان میباشد. این خدمات صرفاً به درمان اختلالات روانی یا رفتاری محدود نیست، بلکه مجموعه‌ای متشکل از مداخلات درمانی-طبی، توانبخشی حسی-حرکتی، آموزشی-شناختی، حمایتی-مددکاری را در برمی‌گیرد. هدف اصلی خدمات روانشناسی، کمک به رشد هیجانی-عاطفی، رفتاری و اجتماعی کودک، کمک به پذیرش این اختلال توسط خانواده و جامعه، افزایش آگاهی عمومی درباره اوتیسم، کاهش فشار روانی وارده بر خانوادهها و همچنین ساختن مسیری روشن‌تر برای آینده‌ی آنان است. حال به بررسی این موضوع می‌پردازیم که چگونه خدمات روانشناسی می‌تواند به شکلی مؤثر و هدفمند، کیفیت زندگی و سطح عملکرد و مهارتهای کودکان دارای اوتیسم را بهبود بخشد.
درک نیازهای کودکان دارای اتیسم
پیش از بررسی نقش خدمات روانشناسی، باید با چالش‌هایی که کودکان و افراد دارای اختلال طیف اتیسم به صورت روزمره و عموما مادام‌العمر با آنها مواجه هستند آشنا شویم تا بتوانیم در مسیر صحیح و موثری گام برداریم.
- دشواری در برقراری (شروع،ادامه،خاتمه) ارتباط کلامی و غیرکلامی
- مشکل در ایجاد و حفظ روابط اجتماعی
- رفتارهای تکراری مانند: کلیشه‌ها، بال بال زدن، چرخش و …
- علایق محدود و تکرار شونده ( با ریشه های حسی)
- تفکر خشک و سخت در کنار اصرار بر رعایت روتین‌ها و الگوهای تکراری رفتار ( گاها به شکل رفتارها و آداب تکراری و وسواس‌گونه)
- حساسیت به محرک‌های حسی(بینایی، شنوایی، بویایی، چشایی، لامسه و …)
- ناتوانی در درک، بیان و تنظیم هیجان‌ها و اضطراب
- تفاوت‌های یادگیری (سرعت کند یادگیری، اختلالات یادگیری همراه )
- نقص در عملکردهای اجرایی(توجه، حافظه، تصمیم گیری، حل مسئله و … ) .
خدمات روانشناسی تلاش میکند با نگاهی جامع و شناسایی این چالشها و ارائه‌ی مداخلات توابخشی-آموزشی متناسب با سن، سطح، اولویت‌های هر کودک، نقش مؤثری در مسیر رشد و شکوفایی آنها ایفا کند.
انواع خدمات روانشناسی اوتیسم
-
درمان‌های رفتاری و شناختی (CBT و ABA)
خدمات رایج روانشناسی مانند: درمان‌های مبتنی بر تحلیل رفتار کاربردی (ABA) یا درمان شناختی-رفتاری (CBT)، این روش‌ها به کودکان کمک می‌کنند تا مهارتهای جدید بیاموزد، رفتارهای نامناسب را کاهش دهد و در موقعیت‌های مختلف زندگی روزمره، عملکرد بهتری نشان دهند. در مورد کودکان بزرگ‌تر، CBT می‌تواند در شناخت عواطف و احساسات، کاهش اضطراب، مدیریت خشم و افزایش اعتمادبه‌نفس مؤثر باشد.
-
-
حمایت عاطفی و رفتاری
-
کودکان دارای اتیسم اغلب در تنظیم احساسات خود مشکل دارند و این موضوع ممکن است به شکل خشم، اضطراب، رفتارهای خود آسیب رسان، پرخاشگری یا کناره‌گیری بروز مییابد. این وضعیت نه تنها برای کودک، بلکه برای والدین نیز بسیار چالشبرانگیز و استرس‌زا است. یکی از کارکردهای اصلی خدمات روانشناسی، کمک به شناخت، درک و مدیریت هیجانات و بیان صحیح احساسات کودک است. تحلیل رفتار کاربردی یا (ABA) به عنوان اصلیترین خدمات روانشناختی در شناخت و مدیریت رفتارهای چالشبرانگیز کودکان طیف اتیسم میباشد. آنالیز رفتار کاربردی به شناخت و درک رفتار کودک، شکل دهی رفتارهای کارآمد جدید، اصلاح رفتارهای معیوب و خاموشی رفتارهای پرخطر و نابهناجار کمک میکند. همچنین، ABA به تقویت مهارتهای مثبت، ارتقای توانایی‌های ارتباطی- تعاملی در بافت زندگی روزمره میپردازد.
از سوی دیگر روش درمان شناختی-رفتاری (CBT) به عنوان یکی از پرکاربردترین خدمات روانشناختی و شیوه‌های روان‌درمانی، در نسخه‌های آموزشی سازگار با اختلال اتیسم بهویژه افراد با سطح عملکرد بالا (سطح یک) می‌تواند این شیوه کاملا تکلیف محور است و برای آموزش درک احساسات، مهارتهای مقابله‌ای، تابآوری و کنترل پرخاشگری و افکار منفی مؤثر واقع شود. با استفاده از وسایل بصری، بازی و داستان‌گویی، این روش را برای کودکان با نیازهای خاص قابل دسترس‌تر میکند.
-
رشد مهارتهای ارتباطی و اجتماعی
یکی از اصلیترین چالشهای کودکان دارای اختلال طیف اتیسم، ناتوانی در برقراری ارتباط و تعامل اجتماعی است. این کودکان ممکن است نتوانند مکالمه را شروع کنند، وارد تعامل یا ارتباط شوند، علایق خود را با دیگران به اشتراک بگذارند، حالت‌های چهره و عواطف و احساسات دیگران را درک و نوبت را رعایت کنند.
با ارائه خدمات تخصصی روانشناسی در غالب جلسات مشاوره-آموزشی فردی و گروهی، روان‌شناسان با استفاده از بازی، ایفای نقش، فیلم‌سازی و تمرین‌های گروهی، مهارتهای اجتماعی را به کودک آموزش می‌دهند. این آموزش‌ها در بهبود ارتباط با همسالان، ایجاد دوستی و پذیرش اجتماعی تأثیر بسزایی دارد. همچنین همکاری روان‌شناسان با آسیب‌شناسان گفتار و زبان باعث می‌شود مهارتهای کلامی و غیرکلامی کودک به طور هم‌زمان ارتقاء یابد.
-
مشاوره خانواده و حمایت از والدین
اوتیسم تنها کودک را تحت تأثیر قرار نمی‌دهد؛ بلکه تمام خانواده را درگیر میکند. والدین این کودکان معمولاً با سطوح بالایی از استرس و نگرانی مواجه‌اند و نیاز به خدمات روانشناسی و راهنمایی تخصصی دارند. خدمات روانشناسی با ارائه مشاوره فردی، خانوادگی و آموزش‌های مهارت‌محور، والدین را در شناخت بهتر فرزندشان، مدیریت چالشها و افزایش مهارتهای تربیتی یاری می‌کنند. برنامه‌هایی مانند آموزش والدگری مثبت (Triple P) یا درمان تعامل والد-کودک (PCIT) نمونه‌هایی موفق در این زمینه هستند.
همچنین خدمات روانشناسی در بستر گروه درمانی به خانواده‌های دارای فرزند اوتیسم کمک میکند تا در تعامل با سایر خانوادهها قرار گیرد و در فضایی عاری از قضاوت به صحبت در مورد تجارب و چالشهای روزمره بپردازد، همدلی دریافت کند، سایر تجارب را بشنود و در نهایت به راه‌حلی سازگار با موقعیت و شرایط خود برسد. توانمندسازی والدین، نه‌تنها زندگی کودک را بهبود می‌بخشد، بلکه پایداری عاطفی، همدلی و مشارکت و تعامل خانواده را نیز بهبود می‌بخشد.
نتیجه گیری
خدمات روانشناسی، نقشی کلیدی و چندلایه در رشد و ارتقاء کیفیت زندگی کودکان دارای اختلال طیف اوتیسم و خانواده‌های آنان ایفا میکند. این خدمات، تنها به درمان علائم رفتاری یا عاطفی محدود نمی‌شوند، بلکه با نگاهی جامع و انسان‌محور، به توانمندسازی کودک، ارتقای مهارتهای اجتماعی، ارتباطی و شناختی، و حمایت همه‌جانبه از خانواده می‌پردازند. خدمات مشاوره اوتیسم به‌عنوان بخشی مهم از این مسیر، بستری برای درک عمیق‌تر نیازهای کودک و خانواده فراهم می‌سازد و زمینه را برای مداخلات مؤثرتر و هدفمندتر مهیا میکند.
بهره‌گیری از شیوه‌های علمی مانند ABA و CBT، مشاوره‌های فردی و گروهی، و برنامه‌های آموزش والدین، موجب می‌شود مسیر رشد و توسعه‌ی کودکان دارای اتیسم روشن‌تر و هموارتر گردد. در نهایت، با گسترش دسترسی به خدمات تخصصی روانشناسی و مشاوره، می‌توان نه‌تنها آینده‌ای روشن‌تر برای این کودکان ساخت، بلکه جامعه‌ای آگاه‌تر، مهربان‌تر و پذیرنده‌تر نیز پدید آورد که در آن، تفاوت‌ها نه مانع، بلکه فرصتی برای رشد مشترک و همزیستی انسانی باشد.
