اوتیسم چیست؟
اختلال طیف اوتیسم، اوتیسم اختلالی عصبی- رشدی است که در سه سال اوّل زندگی کودک نمایان می‌شود.
فرد به طور دائم در موقعیّت‌های مختلف در ارتباطات و تعاملات اجتماعی خود مشکلات و چالش‌هایی را تجربه می‌کند و نشانه‌هایی همچون رفتار، علایق، یا فعالیّت‌های محدود و تکراری، عدم توانایی مناسب در برقراری تماس چشمی، فقدان کامل حالات هیجانی صورت، نقص در مهارت‌های کلامی‌و غیر‌کلامی، واکنش افراطی یا تفریطی به محرک‌های حسی و … را از خود بروز می‌دهد. شدّت و نوع این علائم در هر کودک اتیسم متفاوت است؛ و همین امر تعیین کننده سطح اوتیسم در کودک است.
آخرین آمار اختلال طیف اوتیسم در جهان ۱ در هر 36 تولد زنده است؛ البته افراد دارای این اختلال در طیفی بسیار وسیعی قرار گرفته‌اند، به طوری که علائم و نشانه‌های گوناگون اوتیسم در هر فرد به شکل‌های مختلف و با شدّت متفاوت نمایان می‌شود.
نشانه‌های اختلال طیف اوتیسم عموماً در سه سال اوّل زندگی قابل تشخیص هستند، با این‌حال، اگر کودک در سطح شاختی و حرکتی بالاتری بوده باشد و به همسالان غیر اوتیسم خود شبیه‌تر باشد، این علائم ممکن است دیرتر شناسایی شوند. باید توجه داشت که اگر کودک دچار تأخیرهای رشدی شدید باشد، قبل از ۱۸ ماهگی نیز این اختلال قابل تشخیص خواهد بود.
والدین معمولاً اوّلین کسانی هستند که متوجه تفاوت فرزندشان با سایر کودکان می‌شوند. در ابتدا ممکن است والدین عدم پاسخگويي كودك به محیط اطرافش را به ناشنوايي او نسبت دهند امّا، هنگامی‌که کودک سنجش شنوایی می‌شود و مشخص می‌گردد که مشکلی ندارد والدین متوجه می‌شوند که کودکشان مانند همسالان خود قادر به واکنش و پاسخگویی نیست. در این زمان بهتر است والدین به متخصص كودك يا متخصص بالینی در زمینه اختلالات دوران کودکی مراجعه کنند.
علّت اختلالات طیف اوتیسم تاکنون مشخص نشده است، امّا عوامل متعددی مانند: شرایط ژنتیکی، داشتن یک خواهر یا برادر اوتیسم، داشتن کروموزومی‌خاص مانند: سندرم ایکس شکننده[1] یا اسکلروز توبروس[2]، تجربه عوارض در بدو تولد، زایمان در سنین بالا و شرایط محیطی نامناسب می‌تواند در ایجاد اختلال طیف اوتیسم مؤثر باشد.
محققان معتقدند که تا به امروز درمانی برای اختلال طیف اوتیسم وجود ندارد و تمام برنامه‌های درمانی، بر توانبخشی کودک اوتیسم و آموزش مهارت‌های مورد‌نیاز برای کسب استقلال و زندگی مستقل‌تر متمرکز هستند. توجه داشته باشید که کودکان اوتیسم صرفاً کودکانی متفاوت هستند و جالب است بدانیم که این تفاوت حتی در مواردی باعث ایجاد نقاط قوّت شده است تا فرد با اختلال طیف اوتیسم بتواند به شخصی بسیار موفّق تبدیل شود. برخی از افراد مشهور در جهان در کودکی تشخیص اختلال طیف اوتیسم دریافت کرده‌اند همچون تمپل گراندین، تیم پیج، مت سوج و ایلان ماسک.
[1] Fragile X syndrome (FXS)
[2] Skolios Turbos
نشانه ها و علائم اختلال طیف اوتیسم
- ناهنجاری در برقراری تماس چشمی‌و استفاده مناسب از زبان بدن
- بی‌اعتنایی کامل به تعاملات و روابط اجتماعی
- نقص در رفتارهای ارتباطی غیر‌کلامی
- حرکات فیزیکی کلیشه‌ایی و تکراری
- استفاده از اشیاء مختلف به‌طور یکنواخت
- پایبندی شدید به روتین‌ها و کارهای روزانه
- واکنش‌های افراطی یا تفرطی در مقابل محرک‌های حسی
- راه رفتن روی پنجه پا
- و عدم تناسب مهارت‌های شناختی کودک با سن رشدی
نکته قابل توجه Hن است که برای این‌که فرد را به طور همزمان مبتلا به کم‌توانی ذهنی[1] و اختلال طیف اتیسم تشخیص داد، ارتباط اجتماعی باید زیر سطح مورد انتظار برای سطح رشدی کلی باشد.
[1] Intellectual disability
باید توجه داشت که داشتن علائم بالا به معنای اختلال اوتیسم نیست اما بهتر است درصورتی‌که والدین چندین نمونه از این رفتارها را در کودکشان مشاهده کردند به متخصص مراجعه کنند.
شدّت سطوح اختلال طیف اوتیسم
سطح یک: نیازمند حمایت
- روابط اجتماعی
در صورت حمایت نشدن از فرد نقص‌های موجود در ارتباط اجتماعی، باعث نابسامانی‌های قابل‌توجهی در زندگی فردی او می‌شوند. فرد در پیش‌قدم شدن در تعامل با دیگران مشکل دارد و در واکنش به پیش‌قدمی‌دیگران به طور آشکار رفتارهایی غیر عادی یا تلاش‌های ناموفق از خود نشان می‌دهد. ممکن است فرد نسبت به تعاملات اجتماعی علاقه چندانی نداشته باشد؛ برای مثال، ممکن است فرد قادر باشد با جملات کامل حرف بزند و وارد ارتباط و تعاملات اجتماعی با دیگران شود، امّا صحبت گفت‌و‌گویی (بده-بستانی) او با دیگران موفّق واقع نشود و تلاش‌هایش برای دوست‌شدن با دیگران تلاش‌هایی عجیب و غریب و معمولاً ناموفّق باشد.
- رفتارهای محدود و تکراری
انعطاف‌ناپذیری رفتار باعث می‌شود، در عملکردِ فردِ اتیسم، در یک یا چند زمینه، اختلال قابل‌ملاحظه‌ای ایجاد شود. فرد در انتقال از یک فعالیّت به فعالیّت دیگر (برای مثال، از تلویزیون نگاه کردن به بازی کردن) مشکل دارد. مشکلات فرد در سازمان‌بندی و برنامه‌ریزی نیز باعث می‌شوند که او نتواند استقلال داشته باشد.
سطح دو: نیازمند حمایت زیاد
- روابط اجتماعی
فرد در مهارت‌های زبانی و غیر‌زبانی نقص‌های قابل‌توجهی دارد و حتی با وجود حمایت، نقص‌های اجتماعی او کاملاً آشکار هستند. فرد به‌ندرت برای تعامل با دیگران پیش‌قدم می‌شود و نسبت به پیش‌قدم شدن دیگران واکنش چندانی نشان نمی‌دهد یا واکنش‌هایش عجیب و غریب هستند؛ برای مثال، فردی که برای حرف‌زدن جملات ساده به کار می‌برد، تعاملش با دیگران محدود به تعداد اندکی از علایق خاص است و برای ارتباط برقرار کردن با دیگران از ژست‌های غیر‌کلامی‌عجیب و غریب استفاده می‌کند.
- رفتارهای محدود و تکراری
فرد انعطاف‌ناپذیری رفتاری دارد، در کنار آمدن با تغییر مشکل دارد یا رفتارهایی محدود و تکراری دارد که فراوانی وقوع آنها آنقدر زیاد است که حتی افردی که به طور ناگهانی نظاره‌گر هستند نیز متوجه این موضوع می‌شوند. این رفتارها باعث اختلال در عملکرد فرد در بسیاری از شرایط می‌شود. فرد در تغییر دادن کانون تمرکز فکری یا عملی خود مشکل دارد و در چنین موقعیّت‌هایی دچار درماندگی می‌شود.
سطح سه: نیازمند حمایت بسیار زیاد
علائم سطح سه ناتوان‌کننده‌ترین علائم هستند؛ این علائم ممکن است شامل مشکلات گفتاری و زبانی، مشکلات حسی، نقص‌های شناختی و رفتارهای تکراری باشند. علائم فیزیکی (همچون صرع یا مشکلات گوارشی) نیز می‌تواند مشکلات رفتاری را بدتر کند.
- ارتباط اجتماعی
فرد در مهارت‌های اجتماعی کلامی و غیر‌کلامی‌نقص‌های شدید دارد که باعث اختلال شدید در عملکرد او می‌شود. بسیار به‌ندرت در تعاملات اجتماعی پیش‌قدم می‌شود و نسبت به پیش‌قدم شدن دیگران واکنش بسیار اندک و حداقلی نشان می‌دهد؛ برای مثال، فردی که گفتارش صرفاً از چند کلمه قابل‌فهم تشکیل شده است به ندرت در تعاملات اجتماعی پیش‌قدم می‌شود و وقتی هم پیش‌قدم می‌شود از روش‌های غیر‌معمولی (صرفاً برای برطرف شدن نیازهایش) استفاده می‌کند و فقط به رفتارها و دستورات بسیار مستقیم از سوی دیگران واکنش نشان می‌دهد.
- رفتارهای محدود و تکراری
فرد انعطاف‌ناپذیری رفتار دارد، در کنار آمدن با تغییر به شدّت مشکل دارد و رفتارهای تکراری و محدود او در همه زمینه‌های زندگی اختلال شدید به وجود آورده است. فرد در تغییر دادن کانون تمرکز فکری و عملی خود مشکل دارد و در چنین موقعیّت‌هایی به‌شدّت دچار درماندگی می‌شود.
- برخی از چالش‌های فیزیکی رایج کودک اوتیسم شامل موارد زیر است:
- کاهش تعادل و هماهنگی، از جمله کاهش واکنش‌های خودکار برای ایستادن خود در هنگام از دست‌دادن تعادل یا محافظت از خود در هنگام زمین خوردن که به‌ویژه با افزایش دشواری کار قابل‌توجه است.
- کاهش تون عضلانی، باعث ضعیف شدن قدرت و استقامت بدن می‌شود.
- کاهش کنترل وضعیتی، اغلب در نتیجه تون عضلانی پایین و قدرت ضعیف مرکزی ایجاد می‌شود.
- تون عضلانی پایین، که به آنها نیاز هست تا از قدرت و انرژی بیشتری برای حرکت استفاده شود.
- مشکلات در برنامه‌ریزی حرکتی، که اغلب به عنوان دست‌و‌پا چلفتی بودن یا زمین خوردن‌های مکرر دیده می‌شود، زیرا بر توانایی کودک در اجرای یک حرکت تأثیر می‌گذارد.
- مشکل در مهارت‌های حرکتی ظریف مانند گرفتن اشیا در دست، نخ و مهره کردن و … .
- تغییر الگوی راه رفتن یا ناهنجاری در راه رفتن
- سفتی عضلانی