توانبخشی اوتیسم در مدارس؛ مدرسه یکی از محیط‌های مهمی است که پس از خانه رشد، آموزش و پرورش کودک در آن صورت می‌گیرد. برای همین والدین همیشه در انتخاب مدرسه کودک خود سختگیر هستند. برخی حاضرند هزینه‌های بالایی پرداخت کنند تا کودکشان در مدرسه‌ای عالی درس بخواند.
توانبخشی اوتیسم در مدارس
والدین کودکان اوتیسم نیز همواره در پی توانبخشی اتیسم در مدارس هستند. آنها می‌خواهند کودکشان بتواند در محیط آموزشی بهره‌وری بالایی داشته باشد و بهترین خودش باشد. مدارس در سنین پایین برای این کودکان اهمیت زیادی دارند و نقش آموزشی آنها در پیشرفت کودک بسیار برجسته است. از طرف دیگر چالش‌های کودکان اوتیسم در مدارس هم کم نیست. ممکن است بسته به شدت اختلال کودکان نیاز به توجه آموزشی بیشتری داشته باشند و نسبت به هم‌سن‌وسال‌های خود پیشرفت آهسته‌تری داشته باشند، در عین حال باید همواره مراقب قلدرها و یا آسیب‌های روحی و روانی این کودکان هم بود. در ادامه ضمن بررسی تاثیر برنامه توانبخشی اتیسم در مدارس به چالش‌های آن هم خواهیم پرداخت.
ایجاد محیط یادگیری ساختارمند و پیش‌بینی‌پذیر
یکی از ویژگی‌های بارز کودکان دارای اتیسم، نیاز به ساختار و نظم مشخص در محیط است. این کودکان در محیط‌های قابل پیشبینی احساس امنیت بیشتری دارند و در نتیجه بهتر می‌توانند یاد بگیرند و تمرکز کنند. مدارس با ایجاد جدول‌های زمانی مشخص، نشانه‌های بصری و سازماندهی فضاهای آموزشی می‌توانند اضطراب و آشفتگی شناختی را در این کودکان کاهش دهند. به طور مثال میتوان با استفاده از اقدامات زیر میتوان به محیط آموزشی ساختار بخشید :
- جدول برنامه روزانه تصویری
- علامت‌گذاری فضاها (کلاس، سرویس بهداشتی، زمین بازی و…)
- برگزاری فعالیت‌ها در زمان‌های منظم و ثابت
مطالعات نشان دادند که مداخلات مبتنی بر ساختار (Structured Teaching) از جمله استفاده از برنامه‌های تصویری و نشانه‌های محیطی، سبب افزایش مشارکت فعال و کاهش رفتارهای چالش‌برانگیز در دانش‌آموزان دارای اتیسم می‌شود.
طراحی و اجرای برنامه آموزشی فردی (IEP)
هر کودک دارای اتیسم ویژگی‌ها، نقاط قوت و چالش‌های منحصر به فردی دارد؛ بنابراین استفاده از برنامه آموزشی فردی (Individualized Education Program) از ارکان اصلی آموزش مؤثر است. این برنامه با همکاری تیم چندرشته‌ای شامل معلمان، روان‌شناسان، گفتاردرمانگران، کاردرمانگران و خانواده تدوین می‌شود و اهداف مشخص و قابل سنجشی را در حوزه‌های تحصیلی، ارتباطی و عملکردی تعیین می‌کند. اقداماتی مانند :
- تعیین اهداف کوتاه‌مدت و بلندمدت برای مهارت‌های اجتماعی و تحصیلی
- همکاری معلمان با درمانگران گفتاردرمانی و کاردرمانی
- پایش منظم پیشرفت کودک
بر اساس گزارش UNESCO (2023)، اجرای IEP باعث افزایش انگیزه یادگیری، پیشرفت تحصیلی و بهبود رفتارهای اجتماعی در دانش‌آموزان دارای نیازهای ویژه می‌شود. همچنین برنامه فردی امکان ارزیابی دقیق‌تر و پیگیری پیشرفت کودک را فراهم می‌کند.
کنند تا محیطی حمایتگر و برابر فراهم شود.
آموزش مهارت‌های عملکردی و زندگی روزمره
توانبخشی در مدرسه فقط به مهارت‌های تحصیلی محدود نیست. بسیاری از مدارس ویژه و فراگیر، آموزش مهارت‌های عملکردی مانند: مراقبت شخصی، استفاده از وسایل شخصی، رعایت قوانین عمومی، و مهارت‌های خودیاری را در برنامه آموزشی می‌گنجانند.
- آموزش گام‌به‌گام مهارت‌های خودیاری
- استفاده از تقویت‌کننده‌های رفتاری
- تمرین‌های مکرر در موقعیت‌های واقعی
این آموزش‌ها به افزایش استقلال فردی و آمادگی برای زندگی روزمره کمک می‌کنند. بر اساس پژوهش منتشر شده در National Institute of Child Health and Human Development (2021)، آموزش این مهارت‌ها در محیط آموزشی ساختارمند موجب بهبود عملکرد شناختی و اجتماعی در نوجوانان دارای اتیسم می‌شود.
پیشگیری از انزوا و تقویت عزت نفس
مدرسه نخستین محیط اجتماعی مهم برای بسیاری از کودکان است. در صورتی که این محیط با درک، حمایت و آگاهی همراه باشد، می‌تواند از انزوا، اضطراب و طرد اجتماعی پیشگیری کند و به رشد عزت نفس و احساس تعلق کودک کمک کند. فضای حمایتگر مدرسه تأثیر مستقیمی بر انگیزه یادگیری و مشارکت فعال کودک در فعالیت‌های اجتماعی دارد. همچنین باعث تقویت اعتماد به نفس و ایجاد مهارت‌های مقابله‌ای مؤثر می‌شود.
استفاده از تکنولوژی در توانبخشی کودکان اوتیسم
توانبخشی اوتیسم در مدارس می‌تواند با کمک تکنولوژی‌های روز دنیا هم صورت بگیرد. تکنولوژی‌های مختلفی برای کمک به آموزش کودکان به‌خصوص کودکان اتیسم در سراسر دنیا مورد استفاده است. کودکان می‌توانند با ابزارهای برقراری ارتباط تعاملات معنی‌داری با هم‌سن‌وسال‌های خود و همچنین مربیان برقرار کنند. انواع نرم‌افزارها و اپلیکیشن‌های آموزشی نیز امروزه وجود دارند که برای کودکان اوتیسم طراحی شده و به یادگیری آنها کمک می‌کنند.
کودکان با اپلیکیشن‌های مختلف مخصوص آموزشی تفکر انتقادی و مهارت حل مسئله را در خود پرورش می‌دهند. یکی از کاربردهای تکنولوژی در توانبخشی اوتیسم در مدارس موقع آموزش مجازی در دوران کرونا بود. گسترش آموزش آنلاین به بسیاری از کودکان دارای اختلال اوتیسم کمک کرد تا بتوانند به صورت مجازی هم از آموزش بهره‌مند شوند و در صورتی که حضور در مدارس برایشان مشکلاتی به همراه داشت، از خانه درس بخوانند.
بررسی تاثیر برنامه های توانبخشی مدرسه ای بر مهارت های اجتماعی کودکان اوتیسم
در درجه اول، مهم‌ترین تاثیر توانبخشی اوتیسم در مدارس افزایش اعتماد به نفس کودکان دارای اختلال اوتیسم است. آنها می‌توانند با حضور در فضای آموزشی در کنار دیگر بچه‌ها احساس بهتری نسبت به خودشان پیدا کنند و به علاوه، با کمک کادر آموزشی روابط مثبتی نیز با همسالان خود شکل دهند. پس در اولین گام مهم است که مسئولین بتوانند با آموزش مهارت‌های ارتباطی به این کودکان امکان ادغام آنها را با سایر دانش‌آموزان فراهم کنند.
توانبخشی اوتیسم در مدارس با سازماندهی انتظارات از کودکان صورت می‌گیرد. تنها کافی است مثلاً با کمک اعضای خانواده، برای کودکانی که به عناصر بصری متکی هستند، یک برنامه دیداری تهیه شود تا کودک بداند انتظار چه چیزی را داشته باشد. معلم به صورت مرحله به مرحله هر اتفاقی که می‌افتد را برای کودک توضیح دهد و تا حد امکان از زبانی ساده و روشن برای توضیح مسائل استفاده کند.
تقویت مهارت‌های اجتماعی و ارتباطی در محیط آموزشی
یکی از حوزه‌های اصلی توانبخشی در اتیسم، آموزش مهارت‌های اجتماعی است. مدارس می‌توانند با طراحی فعالیت‌های هدفمند مانند بازی‌های گروهی، کار گروهی و تمرین‌های ارتباطی، فرصت‌های طبیعی یادگیری مهارت‌های اجتماعی را فراهم کنند.
مطالعه‌ای در Journal of Autism and Developmental Disorders (2021) نشان داد که مداخلات اجتماعی در کلاس درس باعث افزایش تعاملات مثبت، افزایش درک قواعد اجتماعی و بهبود ارتباط چشمی در دانش‌آموزان دارای اتیسم شده است.
فعالیت هایی مانند:
- آموزش مهارت‌های نوبت‌گیری و گفت‌وگو در جمع
- تمرین مهارت‌های دوستی و همکاری در گروه
- آموزش راهکارهای تنظیم هیجانات در موقعیت‌های اجتماعی
این فعالیت‌ها همچنین در افزایش اعتماد به نفس و احساس تعلق کودک به جمع نقش مهمی دارند.
محیط‌های آموزشی مناسب برای توانبخشی کودکان اوتیسم
محیط آموزشی مناسب برای توانبخشی اوتیسم در مدارس باید قابل پیشبینی باشد. همانطور که می‌دانیم کودکان اوتیسم به روتین‌های ثابت و پایدار وابسته هستند و در صورتی که کودک از قبل بداند چه چیزی در انتظارش است، با چالش‌های کمتری مواجه خواهد شد. معلمین باید حتماً با حساسیت‌ها و همچنین نقاط قوت کودک آشنا باشند. در صورتی که کودک حساسیت غذایی دارد، باید به کادر آشپزخانه مدرسه و مسئولین اطلاع داده شود تا او در معرض آن خوراکی‌ها قرار نگیرد. میزان نور کلاس و چیدمان هم در صورتی که با نیازهای کودک سازگار باشد، فضا را برای او قابل تحمل‌تر خواهد کرد.
یک نکته که نباید از قلم بیفتد توانایی ویژه یا علاقمندی‌های خاص کودک اوتیسم است. معلم با تاکید بر مهارت‌هایی که کودک در آن خوب است یا علاقمندی‌های او می‌تواند به پیشبرد فرآیند آموزش کمک کند. کودکان اوتیسم نیازمند توجه ویژه هستند و ممکن است در مواقعی که سروصدا زیاد می‌شود یا در هرج‌ومرج دچار آشفتگی شوند. استقرار کودک در محیط آرام و کلاسی ساکت در مواقعی که سروصدا زیاد است یا دادن هدفون به او می‌تواند به او کمک کند تا با محیط سازگار شود.
مطلب پیشنهادی: استراتژی های موثر برای آموزش کودکان دارای اختلال اوتیسم در مدارس
آموزش فراگیر و ارتقای پذیرش اجتماعی
یکی از اهداف اساسی آموزش ویژه مدرن، ادغام کودکان دارای اتیسم در محیط‌های آموزش عمومی با پشتیبانی مناسب است (Inclusive Education). آموزش فراگیر نه‌تنها به رشد مهارت‌های اجتماعی کودکان دارای اتیسم کمک می‌کند، بلکه موجب افزایش آگاهی و پذیرش در بین همسالان می‌شود.
برنامه‌های آموزشی فراگیر:
- قرار دادن کودکان اتیسم در کلاس‌های عادی با حمایت لازم
- آموزش همسالان درباره اتیسم و مهارت‌های همیاری
- ایجاد فرهنگ احترام به تفاوت‌ها
برنامه‌های آموزشی فراگیر باعث کاهش انگ اجتماعی، افزایش همدلی و ایجاد فرصت‌های برابر برای همه کودکان می‌شود (World Health Organization، ۲۰۲۳). در این مدل، معلمان عمومی و معلمان آموزش ویژه به صورت مشترک فعالیت می‌کنند تا محیطی حمایتگر و برابر فراهم شود.
چالش ها و راهکارهای توانبخشی کودکان اوتیسم در محیط های آموزشی
خیلی مواقع ممکن است این کودکان مورد قلدری قرار بگیرند و آسیب ببینند. مسئولین مدرسه باید همواره حواسشان به رفتارهای دیگر بچه‌ها باشد. آنها باید سایر کودکان را با اتیسم آشنا و البته «دوست» کنند. بسته به شدت اختلال کودک، وی ممکن است با انواع چالش‌های آموزشی نیز دست‌وپنجه نرم کند. شاید از دوستانش عقب‌تر باشد. شاید در درسی مثل ریاضی عملکردی عالی داشته باشد، اما در انشاء خوب نباشد. معلمین می‌توانند با پرورش استعدادها و علاقمندی‌های کودک به رشد مهارت‌های خاص وی کمک کنند.
گاهی کودکان اوتیسم نیاز به فضایی برای آرامش و تنهایی دارند که باید همواره در محیط آموزشی مد نظر مسئولیت مدرسه باشد تا این کودکان دچار بهم‌ریختگی نشوند. شرکت در دوره تربیت مربی اتیسم می‌تواند به معلمین و کارکنان مدارس دانش و ابزارهای لازم برای مدیریت رفتارهای کودکان اوتیسم و ایجاد محیطی امن و حمایت‌کننده ارائه دهد.
مشارکت فعال والدین در فرآیند توانبخشی
مداخله مؤثر در اتیسم زمانی موفق است که بین خانه و مدرسه هماهنگی کامل وجود داشته باشد. والدین می‌توانند با ادامه تمرین‌ها در خانه و تعامل مستمر با معلمان و درمانگران، روند پیشرفت کودک را تسریع کنند. طبق پژوهش منتشر شده در American Academy of Pediatrics (2022)، مشارکت والدین در برنامه‌های آموزشی سبب افزایش تعمیم مهارت‌ها، کاهش رفتارهای چالش‌برانگیز و بهبود مهارت‌های ارتباطی در کودکان دارای اتیسم شده است.
نمونه اقدام‌ها:
- برگزاری جلسات آموزشی برای والدین
- ارسال گزارش پیشرفت منظم
- هماهنگی تمرین‌های خانگی با برنامه‌های مدرس
نتیجه‌گیری
مدارس نقشی اساسی در توانبخشی و رشد کودکان دارای اختلال طیف اتیسم دارند. ایجاد محیط ساختارمند، اجرای برنامه‌های آموزشی فردی، تقویت مهارت‌های اجتماعی، همکاری میان‌رشته‌ای و مشارکت والدین از ارکان کلیدی این فرآیند هستند. همچنین، آموزش فراگیر و آموزش مهارت‌های عملکردی به ارتقای استقلال، عزت نفس و کیفیت زندگی این کودکان کمک می‌کند. سرمایه‌گذاری در آموزش تخصصی معلمان، توسعه زیرساخت‌های حمایتی و ترویج سیاست‌های آموزش فراگیر می‌تواند مسیر مؤثری برای تحقق عدالت آموزشی و اجتماعی برای کودکان دارای اتیسم باشد.
