ضرورت مربیگری اوتیسم در ایران چیست؟اختلال طیف اوتیسم (ASD) یکی از اختلالات رشدی عصبی است که با نارسایی در مهارت‌های ارتباطی، اجتماعی و الگوهای رفتاری تکراری مشخص می‌شود (American Psychiatric Association, 2013). افزایش شیوع این اختلال در سطح جهان و ایران، ضرورت توسعه مداخلات آموزشی و توانبخشی را پررنگ‌تر کرده است. در این میان، «مربیگری اوتیسم» به‌عنوان رویکردی عملی و بین‌رشته‌ای، همراه با اجرای برنامه‌های آموزشی برای اوتیسم، نقشی مهم در ارتقای کیفیت زندگی کودکان اوتیسم و خانواده‌های آنان ایفا می‌کند (Koegel et al., 2014).
ضرورت مربیگری اوتیسم در ایران
اهمیت مربیگری در ایران از چند منظر قابل‌توجه است:
- رشد آمار تشخیص اوتیسم: پژوهش‌ها در ایران نشان می‌دهد که نسبت تشخیص در دهه اخیر افزایش یافته است (Samadi & McConkey, 2015).
- فقدان خدمات گسترده تخصصی: بسیاری از خانواده‌ها در شهرهای کوچک به خدمات بالینی دسترسی ندارند و مربیگری می‌تواند بخشی از این خلأ را پر کند.
- پیشگیری از مشکلات ثانویه: بدون آموزش و مداخله، کودکان اوتیسم ممکن است دچار مشکلات بیشتری مانند اضطراب، افسردگی یا انزوای اجتماعی شوند. (Simonoff et al., 2008).
- کاهش فشار خانواده‌ها: والدین با فشار روانی و اقتصادی زیادی روبه‌رو هستند و مربیان می‌توانند با ارائه راهکارهای عملی، بار آنان را کاهش دهند.
- تقویت مشارکت اجتماعی: مربیگری زمینه‌ساز ورود این کودکان به مدرسه و جامعه است و از برچسب‌زنی و طرد اجتماعی جلوگیری می‌کند.
مربیگری اوتیسم چیست؟
مربیگری اتیسم مجموعه‌ای از فعالیت‌های آموزشی و حمایتی است که با هدف ارتقای مهارت‌های شناختی، اجتماعی، رفتاری و عملکردی کودکان دارای ASD طراحی می‌شود. مربی در این فرایند نه‌تنها آموزش‌دهنده، بلکه تسهیل‌گر و همراه خانواده محسوب می‌شود (Brookman-Frazee & Drahota, 2010). در ایران، مربیگری اغلب در مؤسسات توانبخشی، مدارس استثنایی یا به‌صورت مداخلات خانگی اجرا می‌شود.
اهداف مربیگری اوتیسم
اهداف مربیگری در چند محور اصلی تعریف می‌شوند:
- ارتقای مهارت‌های ارتباطی و زبانی: کمک به کودک برای بیان نیازها، احساسات و افکار خود. (Paul, 2018).
- تقویت تعاملات اجتماعی: مانند آموزش مهارت‌های بازی دوستی و همکاری با همسالان بازی .
- پیشرفت شناختی و تحصیلی متناسب با سطح رشد کودک: آماده‌سازی برای ورود و موفقیت در نظام آموزشی.
- مدیریت رفتارهای چالش‌برانگیز: کاهش رفتارهای تکراری یا آسیب‌زا و جایگزینی آن‌ها با رفتارهای سازگارانه. با استفاده از تکنیک‌های تحلیل رفتار کاربردی (ABA).
- آموزش مهارت‌های زندگی روزمره: مانند لباس پوشیدن، غذا خوردن و رعایت بهداشت برای افزایش استقلال فردی.
- توانمندسازی والدین: ارائه آموزش و راهکار برای والدین جهت استمرار تمرین‌ها در خانه. (Schreibman et al., 2015).
تخصص و دانش مورد نیاز مربیان
یک مربی اوتیسم برای ایفای نقش مؤثر نیازمند مجموعه‌ای از مهارت‌ها و دانش تخصصی است:
- آشنایی با روان‌شناسی رشد کودک و اختلالات رشدی (Papalia & Martorell, 2021)
- تسلط بر رویکردهای آموزشی و توانبخشی مانند تحلیل رفتار کاربردی (ABA)، TEACCH، بازی‌درمانی و روش‌های یکپارچگی حسی (Mesibov & Shea, 2010)..
- مهارت در طراحی برنامه‌های فردی (IEP) متناسب با نیازهای هر کودک.
- توانایی مدیریت رفتار و استفاده از تکنیک‌های مثبت رفتاری.
- مهارت‌های ارتباطی و همدلی برای تعامل با کودک و خانواده.
- آگاهی از اصول اخلاق حرفه‌ای و کار تیمی با دیگر متخصصان (گفتاردرمانگر، کاردرمانگر، روان‌شناس).
مباحث نظری و عملی
- نظری: شامل شناخت ماهیت اوتیسم، نظریه‌های یادگیری، اصول رفتارگرایی، نظریه دلبستگی و نظریه‌های رشد شناختی.
- عملی: شامل طراحی و اجرای برنامه‌های آموزشی فردی، فعالیت‌های گروهی، تمرین‌های حسی ـ حرکتی، استفاده از ابزارهای کمکی مانند تصاویر (پکس و تیچ)، و آموزش مهارت‌های زندگی روزمره.
مزایای مربیگری اوتیسم
- بهبود کیفیت زندگی کودک و خانواده (Dawson et al., 2010).
- ارتقای استقلال و مهارت‌های اجتماعی.
- کاهش هزینه‌های توانبخشی بلندمدت از طریق مداخلات زودهنگام.
- افزایش فرصت‌های شغلی برای متخصصان آموزش و توانبخشی.
- گسترش فرهنگ پذیرش و آگاهی در جامعه .
چالش‌های مربیگری اوتیسم در ایران
- کمبود نیروی متخصص و استانداردهای آموزشی مدون.
- محدودیت منابع آموزشی و پژوهشی به زبان فارسی.
- هزینه‌های بالا و عدم پوشش بیمه‌ای (Samadi & McConkey, 2018).
- فشار روانی بالا بر مربیان در اثر مواجهه مستمر با رفتارهای چالش‌برانگیز و کار با کودکان با نیازهای خاص.
- وجود باورهای فرهنگی و اجتماعی نادرست درباره اوتیسم که گاه که مانع پذیرش اجتماعی و منجر به برچسب‌زنی یا انکار مشکل می‌شود.
آینده مربیگری اوتیسم در ایران
با توجه به روند رو به رشد آگاهی عمومی و گسترش فعالیت مؤسسات خیریه و آموزشی، آینده مربیگری اوتیسم در ایران امیدوارکننده است. انتظار می‌رود:
- برنامه‌های تربیت مربی در دانشگاه‌ها و مراکز آموزشی توسعه یابد.
- بیمه‌ها بخشی از هزینه‌های آموزشی را پوشش دهند.
- فناوری‌های نوین (اپلیکیشن‌ها، آموزش مجازی، ربات‌های آموزشی) وارد فرآیند مربیگری شوند.
- همکاری بین‌رشته‌ای میان روان‌شناسان، مربیان، کاردرمانگران و گفتاردرمانگران افزایش یابد.
- پژوهش‌های بومی برای طراحی برنامه‌های متناسب با فرهنگ و نیازهای جامعه ایران گسترش پیدا کند
نتیجه‌گیری
مربیگری اوتیسم در ایران نه تنها یک ضرورت آموزشی و توانبخشی، بلکه یک نیاز اجتماعی و انسانی است. این حوزه با ترکیب دانش علمی و تجربه عملی، می‌تواند مسیر رشد و شکوفایی کودکان دارای اختلال طیف اوتیسم را هموار سازد و در عین حال خانواده‌ها و جامعه را توانمندتر کند. برگزاری دوره‌های تربیت مربی اوتیسم در ایران نقش کلیدی در پرورش نیروهای متخصص ایفا می‌کند و می‌تواند بخشی از این نیاز را پاسخ دهد. هرچند چالش‌های جدی همچون کمبود نیروی متخصص و محدودیت منابع وجود دارد، اما آینده‌ای روشن با گسترش آموزش، حمایت نهادی و تغییر نگرش اجتماعی قابل تصور است. در نهایت، مربیگری اوتیسم در ایران می‌تواند پلی میان دنیای کودکان خاص و جامعه‌ای پذیرنده‌تر و آگاه‌تر باشد.
