روش‌های تشخیص اتیسم

اختلال طیف اتیسم (Autism Spectrum Disorder – ASD) یکی از چالش‌های رشدی است که بر مهارت‌های ارتباطی، اجتماعی و رفتاری کودک تأثیر می‌گذارد. تشخیص زودهنگام اتیسم نقش مهمی در بهبود رشد شناختی و کیفیت زندگی کودک دارد، زیرا هرچه مداخله درمانی زودتر آغاز شود، نتایج مؤثرتری به همراه خواهد داشت. در این مقاله با روش‌های علمی و معتبر تشخیص اتیسم در کودکان و نوجوانان آشنا می‌شویم.

روش‌های تشخیص اتیسم

۱. مشاهده و غربالگری اولیه در خانه یا مهدکودک

اولین نشانه‌های اتیسم معمولاً در سال‌های اولیه زندگی، یعنی بین ۱۲ تا ۲۴ ماهگی بروز می‌کند. والدین، مراقبان و مربیان کودک اغلب نخستین افرادی هستند که متوجه تفاوت‌هایی در رفتار یا رشد ارتباطی او می‌شوند.
برخی نشانه‌های هشداردهنده در این مرحله عبارت‌اند از:

• عدم برقراری تماس چشمی یا واکنش نشان ندادن به نام خود

• تأخیر در گفتار یا عدم استفاده از کلمات ساده تا سن دو سالگی

• تکرار حرکات خاص مانند چرخاندن دست‌ها یا راه رفتن روی پنجه پا

• علاقه افراطی به اشیا یا فعالیت‌های خاص

زمانی که والدین چنین علائمی را مشاهده می‌کنند، توصیه می‌شود ارزیابی غربالگری رشد توسط پزشک کودکان انجام شود تا تشخیص اولیه صورت گیرد.

۲. آزمون‌های غربالگری تخصصی

پزشکان معمولاً از ابزارهای استاندارد برای غربالگری اولیه اتیسم استفاده می‌کنند. یکی از معروف‌ترین آزمون‌ها، M-CHAT-R/F (Modified Checklist for Autism in Toddlers) است که برای کودکان ۱۶ تا ۳۰ ماهه طراحی شده است. این پرسشنامه شامل مجموعه‌ای از سؤالات درباره رفتار اجتماعی و ارتباطی کودک است و با پاسخ والدین تحلیل می‌شود.

در کنار آن، ابزارهای دیگری مانند CSBS-DP (مقیاس ارتباطی و رفتاری کودکان خردسال) و STAT (Screening Tool for Autism in Toddlers) نیز به تشخیص دقیق‌تر کمک می‌کنند. غربالگری معمولاً توسط پزشک اطفال، روانشناس کودک یا کاردرمانگر انجام می‌شود.

۳. ارزیابی جامع توسط تیم چندتخصصی

اگر نتایج غربالگری اولیه احتمال وجود اتیسم را نشان دهد، مرحله بعدی انجام ارزیابی‌های جامع‌تر است. در این مرحله، کودک توسط یک تیم چندتخصصی شامل روانپزشک کودک، روانشناس بالینی، گفتاردرمانگر، کاردرمانگر و گاهی متخصص مغز و اعصاب ارزیابی می‌شود.

ارزیابی جامع شامل چند بخش است:

• بررسی تاریخچه رشد: تحلیل رفتار و تعاملات کودک از بدو تولد تا زمان حال.

• آزمون‌های شناختی و زبانی: مانند ADOS-2 (Autism Diagnostic Observation Schedule) و ADI-R (Autism Diagnostic Interview-Revised).

• مشاهده مستقیم رفتار کودک: بررسی تعامل اجتماعی، پاسخ به احساسات، نحوه بازی و تمرکز.

• ارزیابی مهارت‌های حرکتی و حسی: برای شناسایی حساسیت‌های خاص یا تأخیر حرکتی.

۴. نقش والدین در فرآیند تشخیص

در روند تشخیص اتیسم، همکاری والدین اهمیت زیادی دارد. اطلاعاتی که پدر و مادر درباره رفتار، عادات روزمره، واکنش‌های احساسی و مهارت‌های ارتباطی کودک ارائه می‌دهند، پایه اصلی تحلیل متخصصان است.
گاهی نیز والدین و مربیان در طول چند هفته، رفتارهای کودک را ثبت می‌کنند تا الگوی رفتاری دقیق‌تری مشخص شود. این مستندسازی در تصمیم‌گیری نهایی بسیار مؤثر است.

۵. بررسی‌های پزشکی و عصبی

گاهی برای اطمینان از اینکه علائم مشاهده‌شده ناشی از اتیسم است و نه بیماری یا اختلال دیگری، پزشک درخواست آزمایش‌های تکمیلی می‌دهد. این بررسی‌ها ممکن است شامل موارد زیر باشد:

• آزمایش شنوایی و بینایی

• آزمایش ژنتیک برای بررسی سندرم‌های مرتبط با اتیسم

• EEG یا MRI مغز برای ارزیابی فعالیت عصبی
  این تست‌ها به سایر عوامل کمک می‌کنند و تشخیص دقیق‌تر را ممکن می‌سازند.

۶. زمان مناسب برای تشخیص اتیسم

بهترین زمان برای ارزیابی اولیه، بین ۱۸ تا ۲۴ ماهگی است. با این حال، در برخی موارد، علائم خفیف‌تر ممکن است تا سن پیش‌دبستانی یا حتی دوران دبستان آشکار نشود.
تأکید متخصصان بر این است که تشخیص زودهنگام و شروع مداخله درمانی قبل از سه سالگی می‌تواند موجب بهبود مهارت‌های ارتباطی، کاهش رفتارهای تکراری و افزایش توانایی‌های اجتماعی کودک شود.

۷. آینده تشخیص اتیسم: فناوری و داده‌محوری

در سال‌های اخیر، پژوهش‌های نوین در حوزه تشخیص دیجیتالی اتیسم با استفاده از هوش مصنوعی، تحلیل ویدئو و ردیابی حرکات چشم در حال توسعه‌اند. این فناوری‌ها می‌توانند الگوهای رفتاری خاص کودکان در تعاملات چهره به چهره یا در زمان بازی را شناسایی کنند و به عنوان ابزار کمکی در فرآیند تشخیص استفاده شوند.
استفاده از اپلیکیشن‌های موبایل و سیستم‌های آنلاین غربالگری نیز باعث شده والدین بتوانند زودتر علائم اولیه را شناسایی کرده و برای ارزیابی تخصصی اقدام کنند.

جمع‌بندی

تشخیص اتیسم فرآیندی چندمرحله‌ای است که از مشاهده رفتار کودک در خانه شروع شده و تا ارزیابی‌های تخصصی توسط تیم‌های بالینی ادامه می‌یابد. هدف از این فرآیند، تنها تشخیص بیماری نیست، بلکه شناخت نقاط قوت و نیازهای خاص کودک برای برنامه‌ریزی مداخلات آموزشی و درمانی هدفمند است. با آگاهی و همراهی خانواده، می‌توان زمینه رشد و پیشرفت کودک در مسیر زندگی را فراهم کرد.