توانبخشی مبتنی بر بازی؛ رویکردی نوین در حوزه توانبخشی کودکان است که از بازی به‌عنوان ابزار اصلی برای آموزش و درمان استفاده می‌کند. بازی، زبان طبیعی کودکان است و از طریق آن، کودکان با محیط پیرامون خود تعامل برقرار می‌کنند، مهارت‌های اجتماعی و شناختی را تمرین می‌کنند و احساسات خود را ابراز می‌نمایند. برای کودکان اختلال طیف اتیسم (ASD)، این رویکرد اهمیت ویژه‌ای دارد، زیرا بسیاری از این کودکان در حوزه‌های ارتباط، تعامل اجتماعی و انعطاف‌پذیری رفتاری با چالش مواجه هستند.
توانبخشی مبتنی بر بازی
مدلی از درمان است که بازی را به‌عنوان محور اصلی مداخلات درمانی قرار می‌دهد. در این روش، تمرین‌های مهارتی، حرکتی، شناختی و اجتماعی در قالب بازی‌های هدفمند، فعالیت‌های ساخت‌وساز، بازی‌های تقلیدی یا سناریوهای نقش‌آفرینی ارائه می‌شوند. کودکان بدون احساس فشار درمانی، در حین بازی مهارت‌های لازم را تمرین کرده و بهبود می‌یابند.
دو تکنیک رایج بازی‌درمانی مورد استفاده در افراد اوتیسم
- فلورتایم که بر پیروی از کودک و پیوستن به آنها در فعالیت‌های ترجیحی آنها متمرکز است. درمانگران به طور فعال در بازی کودک و در تعاملات رفت و برگشتی با او شرکت می‌کنند و مهارت‌های ارتباطی و حل مسئله کودک را تشویق می‌کنند.
- پروژه بازی. پروژه بازی یک مداخله مبتنی بر بازی است، که بر ایجاد مهارت‌های متقابل، مهارت‌های تخیلی و مهارت‌های تفکر انتزاعی تأکید دارد. درمانگران از فعالیت‌های بازی برای کمک به کودکان در برقراری ارتباط با دیگران، توسعه مهارت‌های اجتماعی و مشارکت دادن والدین یا سرپرستان در فرایند درمانی، استفاده می‌کنند.
این تکنیک‌های بازی درمانی محیطی حمایتی ایجاد می‌کنند، که در آن افراد مبتلا اتیسم می‌توانند در بازی هدفمند شرکت کنند و این امر منجر به نتایج مثبت در رشد فیزیکی، شناختی، عاطفی و اجتماعی آنها می‌شود.
اهمیت بازی در کودکان اوتیسم
- یادگیری طبیعی: بسیاری از کودکان اوتیسم ممکن است از روش‌های سنتی آموزشی فاصله بگیرند، اما بازی توجه و انگیزه آنها را جلب می‌کند.
- ارتباط اجتماعی: بازی فرصتی برای تمرین مهارت‌هایی مانند نوبت‌گیری، همکاری و تعامل اجتماعی فراهم می‌کند.
- توسعه ارتباطات زبانی: از طریق بازی‌های تقلیدی، نقش‌آفرینی یا فعالیت‌های تعاملی، مهارت‌های زبانی و غیرکلامی تقویت می‌شوند.
- افزایش انعطاف‌پذیری: فعالیت‌های ساختاریافته و در عین حال بازی‌محور، به کودکان کمک می‌کند با تغییرات سازگار شوند و رفتارهای انعطاف‌ناپذیر کاهش یابد.
- رشد هیجانی: بازی امکان ابراز احساسات، مدیریت هیجان و توسعه مهارت‌های تنظیم هیجانی را فراهم می‌کند.
اهداف توانبخشی مبتنی بر بازی در کودکان اوتیسم
کودکان اختلال طیف اوتیسم غالباً در حوزه‌های زیر با دشواری‌هایی مواجه‌اند:
- برقراری ارتباط کلامی و غیرکلامی
- تعامل اجتماعی و رعایت قواعد جمعی
- توجه و تمرکز پایدار
- هماهنگی حرکات ظریف و درشت
- پردازش و تنظیم حسی
- مدیریت هیجان‌ها و رفتارهای تکراری
بازی می‌تواند به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم به بهبود هر یک از این حوزه‌ها کمک کند. هنگامی که کودک درگیر بازی می‌شود، انگیزه درونی او برای یادگیری افزایش می‌یابد و فرآیند توانبخشی به تجربه‌ای مثبت و لذت‌بخش تبدیل می‌گردد.
- توسعه مهارت‌های حرکتی: بازی‌های ساخت‌وساز، توپ‌بازی، موانع حرکتی و فعالیت‌های دست‌ورزی به تقویت مهارت‌های حرکتی ظریف و درشت کمک می‌کنند.
- تقویت مهارت‌های اجتماعی: فعالیت‌های گروهی و بازی‌های مشترک موجب تقویت توجه مشترک، تعامل اجتماعی و همکاری می‌شوند.
- پیشرفت در زبان و ارتباط: بازی‌های تعاملی و داستان‌گویی به ارتقای مهارت‌های زبانی و توانایی‌های گفتاری و شنیداری کمک می‌کنند.
- یکپارچگی حسی: فعالیت‌های حسی مانند بازی با شن، آب، خمیر بازی یا اسباب‌بازی‌های بافت‌دار، فرآیندهای حسی کودک را تنظیم و تقویت می‌کنند.
- آموزش مهارت‌های زندگی روزمره: فعالیت‌های عملی و بازی‌های تقلیدی، فرصت تمرین مهارت‌هایی مانند شمارش، دسته‌بندی، لباس پوشیدن و سایر مهارت‌های خودمراقبتی را فراهم می‌کنند.
روش‌ها و تکنیک‌ها
- بازی ساختاریافته: فعالیت‌ها با اهداف مشخص طراحی می‌شوند تا مهارت‌های مورد نظر تمرین شود.
- بازی آزاد: کودک هدایت بازی را در دست دارد و خلاقیت و تعامل اجتماعی او تشویق می‌شود.
- نقش‌آفرینی و بازی تقلیدی: کودکان از طریق بازی، نقش‌های اجتماعی و مهارت‌های ارتباطی را تمرین می‌کنند.
- بازی‌های حسی: فعالیت‌های دارای محرک‌های لمسی، شنیداری و حرکتی برای تقویت پردازش حسی.
- درمان مبتنی بر بازی تعاملی: تمرین مهارت‌ها در قالب چالش‌ها و بازی‌های انگیزشی که انگیزه و مشارکت کودک را افزایش می‌دهند.
مزایای این رویکرد برای کودکان اوتیسم
- افزایش انگیزه و مشارکت فعال کودک در جلسات درمانی.
- بهبود تمرکز و توجه کودک در حین فعالیت‌های هدفمند.
- ایجاد فرصت برای تعمیم مهارت‌های آموخته شده به زندگی روزمره.
- تقویت اعتماد و رابطه درمانی بین کودک و درمانگر.
- افزایش استقلال و توانایی‌های زندگی اجتماعی و روزمره.
انواع بازی‌های توانبخشی و کاربرد آنها
بازی‌ها در توانبخشی کودکان اوتیسم بسیار متنوع‌اند و بسته به نیاز کودک، اهداف درمانی مشخصی دنبال می‌کنند. در ادامه، دسته‌بندی اصلی بازی‌ها و کارکرد آنها ارائه می‌شود:
نوع بازی |
مثال‌ها |
هدف درمانی / آموزشی |
|
حرکتی (Gross Motor) |
توپ‌بازی، لی‌لی، پریدن روی تشک، مسیر حرکتی |
تقویت هماهنگی بدن، افزایش تعادل و توجه، کاهش بیش‌فعالی |
|
ظریف (Fine Motor) |
لگو، پازل، نخ کردن مهره، خمیر بازی |
بهبود مهارت‌های حرکتی ظریف، افزایش دقت، آمادگی برای نوشتن |
|
حسی (Sensory Play) |
بازی با شن، آب، رنگ انگشتی، تاب خوردن |
تنظیم پردازش حسی، کاهش اضطراب، افزایش آرامش |
|
اجتماعی-تعاملی |
نوبتی‌کردن (پرتاب توپ به نوبت)، بازی گروهی ساده |
تقویت مهارت‌های اجتماعی، رعایت نوبت، یادگیری قوانین اجتماعی |
|
تقلیدی و نمایشی |
عروسک‌بازی، بازی «وانمودی» مثل آشپزی یا دکتر بازی |
تقویت تخیل، گسترش زبان و ارتباط کلامی، افزایش درک نقش‌های اجتماعی |
|
دیجیتال آموزشی |
اپلیکیشن‌های آموزشی، بازی‌های ساده با تبلت |
تقویت توجه و تمرکز، آموزش مهارت‌های شناختی (رنگ‌ها، اعداد، حروف) |
|
موسیقایی |
نواختن طبل، دست‌زدن ریتمیک، آوازخوانی |
بهبود مهارت شنیداری، افزایش هماهنگی، تقویت ارتباط و تعامل |
|
والد-کودک |
قایم‌موشک، قصه‌گویی همراه با حرکت، بازی‌های تعاملی ساده |
افزایش پیوند عاطفی، تقویت اعتمادبه‌نفس، ایجاد لذت مشترک |
اجرای بازی‌درمانی در اوتیسم
-
بازی‌درمانی
دو نمونه قابل توجه رویکرد Floortime و The Play Project هستند. هدف این تکنیک‌های مبتنی بر بازی کمک به کودکان اوتیسم است که کاملاً خودشان را بسازند، ارتباط خود را با والدین و سرپرستان تقویت کنند و مهارت‌های مهمی مانند ارتباط و تعاملات اجتماعی را توسعه دهند.
Floortime بر درگیر کردن کودکان در بازی‌هایی که دنباله‌روی آنها است، تأکید می‌کند. تمرکز بر ایجاد مهارت‌های متقابل، توانایی‌های تخیلی و مهارت‌های تفکر انتزاعی است. از طریق این رویکرد، کودکان تشویق می‌شوند تا با دیگران ارتباط برقرار کنند، مهارت‌های اجتماعی را توسعه دهند و روابط را در یک محیط امن و حمایت کننده تقویت کنند. پروژه بازی یکی دیگر از رویکردهای بازی درمانی است که شامل بازی درمانگرانی است که از نزدیک با کودکان اوتیستیک و خانواده‌های آنها کار می‌کنند. هدف این است که به کودکان کمک کنیم تا مهارت‌های خود را در زمینه‌هایی مانند ارتباطات، تعامل اجتماعی و تنظیم هیجانی توسعه دهند. این رویکرد تأکید ویژه‌ای بر مشارکت دادن والدین یا سرپرستان در فرایند درمانی دارد و به آنها قدرت می‌دهد تا نقش فعالی در رشد کودک خود ایفا کنند.
-
نقش بازی درمانگران
نقش حیاتی در اجرای بازی درمانی برای اوتیسم را بازی درمانگران دارند. این متخصصان دارای آموزش تخصصی در استفاده از مداخلات مبتنی بر بازی برای حمایت از کودکان اوتیسم هستند. آنها یک محیط پرورشی و ساختارمند ایجاد می‌کنند که کودکان را تشویق می‌کند تا از طریق بازی به کاوش، مشارکت و یادگیری بپردازند.بازی درمانگران بر طراحی درمانی برای برآوردن نیازهای منحصر به فرد هر کودک تمرکز می‌کنند. آنها از تکنیک‌ها و استراتژی‌های مختلفی برای تسهیل تعامل اجتماعی، ارتباطات و رشد عاطفی استفاده می‌کنند. با مشاهده و تعامل با کودک در طول جلسات بازی، آنها می‌توانند مناطقی را که نیاز به توجه دارند شناسایی کنند و مداخلات فردی را توسعه دهند.
علاوه بر کار مستقیم با کودک، والدین یا سرپرستان را نیز در فرایند درمان مشارکت می‌دهند. آنها راهنمایی، پشتیبانی و آموزش می‌دهند تا به والدین کمک کنند تا نیازهای فرزندشان را درک کنند و راه‌هایی را بیاموزند تا تکنیک‌های بازی درمانی را در برنامه‌های روزمره بگنجانند. همکاری با والدین یا سرپرستان، تداوم مراقبت را تضمین می‌کند و مزایای بازی درمانی را برای کودک به حداکثر می‌رساند. خانواده‌ها همچنین می‌توانند خدمات بازی درمانی را از طریق کاردرمانگران، روان‌شناسان کودک اوتیسم یا برنامه‌های گروهی ارائه شده توسط کلینیک‌ها، بیمارستان‌ها یا ارائه‌دهندگان خدمات خصوصی اوتیسم جستجو کنند. مشورت با متخصصان با تجربه در بازی درمانی برای تعیین مناسب‌ترین رویکرد برای نیازهای منحصر به فرد کودک بسیار مهم است.
مطلب پیشنهادی: نوآوری اجتماعی در کودکان اوتیسم
اثربخشی بازی درمانی
در حالی که تحقیقات در این زمینه هنوز محدود است، مطالعات اولیه نشان می‌دهد، که بازی درمانی می‌تواند اثرات مثبتی بر کودکان اوتیسم، به ویژه در بهبود رفتارهای اجتماعی و تعاملات بازی دارا باشد. در حال حاضر، تنها تعداد کمی از مطالعات در مورد استفاده از بازی درمانی به طور خاص برای کودکان اوتیسم منتشر شد. این مطالعات در درجه اول بر بازی درمانی کودک محور متمرکز شدند، که هدف آن افزایش تعامل اجتماعی و تعاملات بازی است. شرکت‌کنندگان در این مطالعات از ۵ تا ۱۱ سال سن داشتند. با وجود تحقیقات محدود، این مطالعات نتایج امیدوارکننده‌ای را نشان می‌دهد.
با این حال، توجه به این نکته مهم است که تحقیقات گسترده‌تری برای نتیجه‌گیری قطعی در مورد اثربخشی بازی درمانی برای کودکان اوتیسم مورد نیاز است. محققان نیاز به مطالعات با طراحی بهتر با گروه‌های شرکت‌کننده بزرگ‌تر، بازی درمانی را به عنوان تنها مداخله و طرح‌های آزمایشی قوی‌تر تشخیص می‌دهند. این عوامل برای تعیین اینکه آیا تغییر رفتار را می‌توان به بازی درمانی نسبت داد یا خیر، بسیار مهم هستند.
نمونه عملی
« بازی خانه‌سازی با بلوک‌ها »
هدف‌ها:
تقویت مهارت‌های حرکتی ظریف (دست و انگشتان)
توسعه مهارت‌های حل مسئله و تفکر منطقی
تمرین مهارت‌های اجتماعی و همکاری
ارتقای توانایی توجه و تمرکز
روش اجرا:
- انتخاب وسایل: بلوک‌های رنگی، مکعب‌ها یا قطعات ساخت‌وساز مناسب سن کودک.
- ایجاد سناریو: کودک و درمانگر یا گروهی از کودکان، خانه یا ساختمان مورد نظر خود را طراحی می‌کنند.
- تقسیم نقش‌ها: هر کودک مسئول بخشی از ساخت خانه است و باید با دیگران تعامل و هماهنگی داشته باشد (مثلاً یکی دیوارها را می‌سازد، دیگری سقف را می‌گذارد).
تمرین مهارت‌ها:
- حرکتی: برداشتن، چیدن و جاگذاری بلوک‌ها
- حل مسئله: پیدا کردن نحوه تعادل و اتصال بلوک‌ها
- اجتماعی: درخواست کمک، نوبت‌گیری و تبادل نظر
- زبان و ارتباط: توصیف بخش‌های خانه و گفتگو با دیگران
- ارزیابی و بازخورد: پس از پایان بازی، کودک با درمانگر درباره روند ساخت و تجربه خود صحبت می‌کند و نقاط قوت و چالش‌های خود را شناسایی می‌کند.
مزایا:
- بازی جذاب و انگیزشی است و کودک بدون احساس فشار، مهارت‌ها را تمرین می‌کند.
- تقویت هماهنگی بین دست و چشم و توانایی حل مسئله عملی را فراهم می‌کند.
- تعامل اجتماعی و همکاری را در محیطی شاد و غیرتهدیدکننده تمرین می‌کند.
- مهارت‌های برنامه‌ریزی و تفکر منطقی به‌صورت عملی و ملموس آموزش داده می‌شوند.
بازی «مسیر حسی»
هدف‌ها:
- بهبود یکپارچگی حسی و تنظیم هیجانی
- تقویت مهارت‌های حرکتی درشت و تعادلی
- افزایش تمرکز و هماهنگی بین چشم و دست
روش اجرا:
- انتخاب وسایل: تشکچه، تونل بازی، موانع سبک، توپ، طناب یا وسایل بافت‌دار
- ایجاد مسیر: یک مسیر حرکتی با ایستگاه‌های مختلف حسی ساخته می‌شود (مثلاً عبور از تونل، گام برداشتن روی تشکچه‌های نرم، هل دادن توپ)
- تمرین مهارت‌ها:
- حرکتی: عبور از موانع، حفظ تعادل، پرش یا خم شدن
- حسی: لمس، فشار، حرکت و تغییر وضعیت بدن
- تمرکز و هماهنگی: دنبال کردن مسیر و اجرای دستورالعمل‌ها
- ارزیابی و بازخورد: پس از پایان مسیر، کودک احساسات و تجربه خود را بیان می‌کند و درمانگر نکات بهبود مهارت‌ها را ارائه می‌دهد.
مزایا:
- مهارت‌های حرکتی و حسی به‌صورت تعاملی و سرگرم‌کننده تقویت می‌شوند.
- اضطراب و تنش‌های حسی کاهش می‌یابند و تنظیم هیجانی کودک بهبود می‌یابد.
- فعالیت بدنی و بازی، انگیزه کودک برای مشارکت فعال در درمان را افزایش می‌دهد.
نتیجه‌گیری
این روش، مهارت‌های اجتماعی، ارتباطی، حرکتی و شناختی را در محیطی امن و انگیزشی توسعه می‌دهد و کودکان را برای زندگی مستقل‌تر و مشارکت اجتماعی آماده می‌کند. خانواده‌ها نقش مهمی در این مسیر دارند و همراهی، صبر، پذیرش و حمایت گام‌به‌گام آنها، تأثیرگذاری توانبخشی مبتنی بر بازی را دوچندان می‌کند. در نهایت، هر مهارت کوچک امروز، قدم بزرگی برای فردای کودک شما است و با استفاده از این روش، مسیر رشد و توانمندسازی کودکان اوتیسم هموارتر و دلپذیرتر خواهد شد.
