لزوم آگاهی از اوتیسم در مدارس چیست؟ مدرسه یکی از مهم‌ترین محیط‌های اجتماعی، آموزشی و تربیتی در رشد کودکان است. حضور روزانه کودکان در فضای آموزشی، فرصتی طلایی برای یادگیری مهارت‌های علمی، اجتماعی و رفتاری فراهم می‌کند. اما این فضا زمانی می‌تواند مفید و مؤثر باشد که برای همه کودکان، از جمله کودکان دارای نیازهای ویژه مانند اوتیسم، قابل دسترس، پذیرا و آگاه باشد. اختلال طیف اوتیسم (ASD) یکی از شایع‌ترین اختلالات رشدی عصبی است که بر نحوه ارتباط، تعامل اجتماعی، رفتار و پردازش حسی افراد تأثیر می‌گذارد. از آنجا که مدارس نقش اساسی در تربیت و رشد شخصیت کودکان دارند، لزوم آگاهی از اوتیسم در مدارس به‌عنوان یک ضرورت آموزشی، اجتماعی و اخلاقی مطرح می‌شود.
لزوم آگاهی از اوتیسم در مدارس چیست؟
شناخت علمی اوتیسم؛ نخستین گام به سوی پذیرش
اوتیسم یک اختلال طیفی است، به این معنا که ویژگی‌ها و شدت آن در افراد مختلف به‌طور قابل توجهی متفاوت است. برخی کودکان ممکن است در برقراری ارتباط کلامی مشکل داشته باشند، برخی دیگر به صداهای بلند حساس باشند یا رفتارهای تکراری مانند تکان دادن دست‌ها از خود نشان دهند. بسیاری از این ویژگی‌ها، در نگاه اول برای افراد ناآگاه، عجیب یا غیرعادی به نظر می‌رسد. در صورتی که معلمان، مربیان و همکلاسیها نسبت به ماهیت این تفاوت‌ها آگاهی نداشته باشند، احتمال برداشت‌های نادرست افزایش می‌یابد. برای مثال، ممکن است یک دانش‌آموز اوتیسمی که به‌خاطر پردازش حسی متفاوت در زنگ تفریح به گوشه‌ای پناه می‌برد، به‌عنوان کودک «گوشه‌گیر»، «ناسازگار» یا حتی «بیمار روانی» برچسب بخورد. در حالی‌که این رفتار صرفاً واکنشی طبیعی به محیطی پرتراکم و پرتحریک است.
معلمان آگاه، حلقه طلایی حمایت در مدرسه
معلمان نخستین افرادی هستند که رفتارهای روزمره کودکان را مشاهده می‌کنند. اگر آنان با نشانه‌های اولیه اوتیسم و روش‌های مداخله مؤثر آشنا باشند، می‌توانند نقش حیاتی در شناسایی زودهنگام و هدایت خانواده‌ها ایفا کنند. از سوی دیگر، دانش کافی به آن‌ها کمک می‌کند تا از تنبیه‌های نابه‌جا، انتظارهای نامتناسب و یا مقایسه‌های مخرب بپرهیزند. دوره‌های آموزش ضمن خدمت درباره اوتیسم، ارائه راهنماهای رفتاری، و بهره‌گیری از مشاوران متخصص، ابزارهایی هستند که می‌توانند توانمندی، دانش و آگاهی معلمان را در این زمینه ارتقاء دهند. برای مثال، آموزش‌هایی درباره «استفاده از تقویت مثبت»، «ساختاردهی محیط کلاس»، «تکنیک‌های آرام‌سازی» یا «برنامه‌های تصویری روزمره» (Visual Schedules) می‌توانند تأثیر زیادی در مدیریت مثبت کلاس داشته باشند.
اهمیت آموزش همسالان؛ پایه‌گذاری جامعه‌ای پذیرنده
آگاهی از اوتیسم نباید فقط به معلمان محدود شود. همکلاسیها، دوستان و دیگر دانش‌آموزان نیز باید با مفاهیم ساده‌ای درباره تفاوت‌های رفتاری، حسی و ارتباطی آشنا شوند. در واقع، آگاهی از اوتیسم در جامعه از سنین پایین و از محیط‌هایی مانند مدرسه آغاز می‌شود، جایی که کودکان یاد می‌گیرند تفاوت‌ها را بپذیرند و با همدلی با یکدیگر رفتار کنند.
آموزش همسالان می‌تواند در قالب داستان‌های کودکانه، بازی‌های گروهی، نمایش‌های عروسکی یا پروژه‌های مناسبتی اجرا شود. برای مثال، در یکی از مدارس ابتدایی تهران، با همکاری یک مرکز خیریه، پروژه‌ای با عنوان «با تفاوت‌ها دوست باشیم» برگزار شد. در این برنامه، دانش‌آموزان با مفهوم اوتیسم، ویژگی‌های رایج آن، و نحوه تعامل محترمانه با دوستان دارای نیازهای خاص آشنا شدند. نتیجه، کاهش موارد تمسخر و افزایش همکاری در فعالیت‌های کلاسی بود.
خانواده‌ها و مشارکت در فرایند مدرسه‌پذیری
والدین کودکان دارای اوتیسم اغلب با نگرانی و اضطراب فرزند خود را به مدرسه می‌فرستند. اگر مدرسه محیطی آگاه و حامی باشد، این نگرانی‌ها کاهش یافته و خانواده با اطمینان بیشتری در تعامل با مدرسه مشارکت می‌کند. برگزاری جلسات مشاوره، نشست‌های آموزشی با والدین، و تهیه فرم‌های تبادل اطلاعات میان خانه و مدرسه، گام‌های موثری در ایجاد هماهنگی و آگاهی از اتیسم است. برای مثال، تهیه «پروفایل رفتاری» برای هر دانش‌آموز دارای اوتیسم، حاوی اطلاعاتی از قبیل علائق، حساسیت‌ها، محرک‌های اضطراب‌زا و راهکارهای آرام‌سازی، می‌تواند معلم را در مدیریت بهتر کلاس یاری کند.
لزوم طراحی برنامه‌های آموزشی ویژه در مدارس
در بسیاری از مدارس، به‌ویژه در مناطق محروم، هنوز آگاهی کامل و برنامه مشخصی برای آموزش معلمان و دانش‌آموزان در زمینه اوتیسم وجود ندارد. این خلأ، باعث می‌شود که نه تنها کودکان دارای اوتیسم از آموزش مناسب بازبمانند، بلکه معلمان نیز دچار فرسودگی شغلی شوند.
راهکارها برای حل این مسئله:
-
-
- برگزاری کارگاه‌های آموزشی با حضور روانشناسان و متخصصان اوتیسم
- طراحی محتوای آموزشی تصویری و ساده برای سنین پایین
- در اختیار قرار دادن راهنمای رفتاری برای معلمان (مثلاً چک‌لیست‌های ارتباطی، ساختاردهی محیط کلاس، برنامه‌های تصویری)
- توسعه همکاری میان مدارس و مراکز مشاوره و خیریه‌های فعال مانند موسسه دوست اتیسم
-
لزوم فراهم‌سازی امکانات آموزشی فراگیر
مدرسه‌ای که از اوتیسم آگاه است، تلاش می‌کند شرایط محیطی و آموزشی خود را نیز متناسب با نیازهای این دانش‌آموزان تنظیم کند. برخی از این اقدامات عبارتند از:
-
-
- اختصاص فضای آرام برای زمانی که کودک دچار اضطراب یا بیش‌تحریکی می‌شود.
- استفاده از ابزارهای تصویری در تدریس (کارت‌های مفهومی، جداول تصویری، برنامه‌ریزی دیداری)
- اجازه استفاده از وسایل کمک حسی مانند هدفون، توپ نشیمن یا وسایل فشار عمقی
- برنامه‌ریزی منعطف برای آزمون‌ها و ارزیابی‌ها
-
در مدارس برخی کشورهای پیشرو، همچون فنلاند و کانادا، کلاس‌هایی با عنوان “کلاس‌های سازگار با نیازهای عصبی” طراحی شده‌اند که تمامی کودکان، با هر تفاوتی، در کنار یکدیگر و با حمایت معلمان آموزش‌دیده تحصیل می‌کنند.
نقش رسانه‌ها و نهادهای مدنی در گسترش آگاهی مدرسه‌ای
رسانه‌ها، فضای مجازی و نهادهای خیریه، ابزارهایی قدرتمند برای ترویج آگاهی عمومی هستند. انتشار فیلم‌ها و انیمیشن‌های آموزشی، پادکست‌ها، بروشورها و برگزاری کمپین‌های آگاه‌سازی در مدارس، می‌تواند شکاف دانشی بین والدین، معلمان و دانش‌آموزان را کاهش دهد. موسسه‌هایی مانند «دوست اتیسم» می‌توانند با ارائه محتوای معتبر و بومی‌شده، همکاری مؤثری با مدارس برقرار کنند. از جمله فعالیت‌های پیشنهادی در این زمینه می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
-
- برگزاری هفته آگاهی از اوتیسم در مدارس
- طراحی بنرها، پوسترها و بروشورهای آموزشی
- برگزاری وبینارهای تخصصی برای مدیران و معلمان
- تأمین مشاوران سیار برای مدارس دولتی ( مدرسه پسرانه تراب)
مطلب پیشنهادی: آگاهی عمومی درباره اوتیسم؛ چگونه می‌توان برای اوتیسم و خانواده ها آگاهی ایجاد کرد؟
نتیجه‌گیری
آگاهی از اوتیسم در مدارس، نه تنها به نفع دانش‌آموزان دارای نیازهای ویژه است، بلکه کیفیت آموزش، سلامت روانی کادر مدرسه، و انسجام اجتماعی در سطح گسترده‌تری را ارتقاء می‌بخشد. مدرسه آگاه، مدرسه‌ای است که در آن تفاوت‌ها پذیرفته می‌شوند، توانایی‌ها شکوفا می‌گردند و هیچ کودکی به حاشیه رانده نمی‌شود. اگر بخواهیم جامعه‌ای فراگیر، مهربان و اخلاق‌محور داشته باشیم، باید از همین حالا، در همین کلاس‌ها و همین مدرسه‌ها، بذر آگاهی، پذیرش و تفاهم را بکاریم. خیریه اوتیسم نیز می‌تواند نقش مهمی در حمایت از این آموزش‌ها و فراهم‌کردن منابع لازم برای مدارس ایفا کند. زیرا کودکانی که امروز تفاوت را می‌فهمند، فردا با درک، عدالت و مسئولیت اجتماعی زندگی خواهند کرد.
